W celu stwierdzenia separacji małżonków należy złożyć pozew o separację do sądu okręgowego właściwego ze względu na ostatnie wspólne miejsce zamieszkania małżonków.
Z żądaniem orzeczenia separacji można wystąpić, gdy między małżonkami nastąpił zupełny rozkład pożycia (brak więzi emocjonalnej, fizycznej i gospodarczej). Mimo zupełnego rozkładu pożycia orzeczenie separacji nie będzie możliwe, jeśli w skutek tego miałoby ucierpieć dobro małoletnich dzieci lub z innych względów jej orzeczenie byłoby niezgodne z zasadami współżycia społecznego. W pozwie należy podać strony postępowania wraz z adresami zamieszkania oraz uzasadnić żądanie.
W przypadku wystąpienia z żądaniem separacji drugi małżonek w odpowiedzi może zażądać rozwodu. Wówczas sąd bada czy istnieją przesłanki do orzeczenia rozwodu i jeśli stwierdzi, że tak to orzeka rozwód.
Skutkiem orzeczenia separacji jest ustanie wspólności majątkowej małżeńskiej. Od chwili uprawomocnienia się wyroku sądu, każdy z małżonków ma tylko swój odrębny majątek. Wszelkie rzeczy zakupione po uprawomocnieni się separacji będą stanowiły majątek odrębny tego małżonka, który je zakupił.
Na skutek orzeczenia separacji małżonkowie nie dziedziczą po sobie. Małżonkowie będący w separacji nie mogą zawrzeć innego związku małżeńskiego.
Separacja jest odwracalna. Na zgodne żądanie małżonków sąd orzeknie zniesienie separacji. Z chwilą zniesienia separacji ustają wszystkie jej skutki.